Stoornissen in het slaap-waakritme

Mensen kunnen niet op elk moment van de dag slapen. De beste tijd om te slapen wordt bepaald door de biologische klok. Een ontregeling van deze inwendige klok kan leiden tot stoornissen in het slaap-waakritme.
Invloed van de biologische klok
De biologische klok bevindt zich in de hersenen en wordt onder andere beïnvloed door licht (het dag-nachtritme). Het slaaphormoon melatonine, dat wordt aangemaakt in de hersenen, speelt hierbij een belangrijke rol. Iemand moet genoeg melatonine in zijn lichaam hebben om in te kunnen slapen. Als het donker wordt, maken de hersenen melatonine aan en wordt iemand slaperig. Daglicht remt de aanmaak van melatonine.

De biologische klok loopt bij iedereen anders. De verschillen bepalen onder andere of iemand een ochtend- of avondmens is. Want ochtend- en avondmensen hebben een ander slaap-waakritme. Zo gaan ochtendmensen ’s avonds graag vroeg naar bed en worden ‘s ochtends vroeg wakker en hebben geen problemen met op gang komen. Bij avondmensen is dat juist andersom.

Het natuurlijke moment waarop avondmensen slaperig worden, vindt later plaats dan bij ochtendmensen. Als avondmensen op een ‘normale’ tijd naar bed gaan, liggen ze vaak nog uren wakker. Dit lijkt op slapeloosheid, maar het is een stoornis waarbij de biologische klok niet gelijk loopt met die van de meerderheid van de mensen. Dit wordt pas een probleem als werk of omgeving een ander ritme vereisen. Omdat het maatschappelijk ritme meer gericht is op activiteit gedurende de dag en rust gedurende de nacht, hebben avondmensen het meestal moeilijker dan ochtendmensen. Er zijn avondmensen die dit oplossen door werk te zoeken dat bij hun ritme past, zoals horecapersoneel en bakkers, maar dat is niet voor iedereen weggelegd.

Dokter Appke voor uw gezondheidsvragen

Bij een langdurige keelpijn wel of niet naar de huisarts? Heeft u een bijsluiter waar u niet uitkomt? Dokter Appke is er voor u!

• Snel én deskundig antwoord op uw gezondheidsvraag
• Online beeldbellen met een huisarts
• Stuur een foto mee van uw klacht
• Uw gegevens zijn veilig en blijven vertrouwelijk
• Ook 's avonds, in het weekend én op feestdagen bereikbaar

Download Dokter Appke

Oorzaken

Stoornissen in het slaap-waakritme (circadiane slaapstoornissen) worden veroorzaakt door een ontregeling van de biologische klok. Dit kan gebeuren wanneer de biologische klok en de leefwijze niet goed op elkaar zijn afgestemd. zoals bij een onregelmatig slaappatroon en door onder meer stress, bepaalde drugs of geneesmiddelen, vliegreizen met overschrijding van meerdere tijdzones en werken in diensten. Vooral op oudere leeftijd kan de biologische klok zich vaak moeilijker aanpassen en is deze sneller ontregeld.

Bij vliegreizen over meerdere tijdzones ontstaat een jetlag omdat de biologische klok nog vasthoudt aan de tijd waar iemand vandaan komt. Bij het werken in diensten kan iemand slaapproblemen krijgen omdat hij actief is op tijdstippen waarop zijn biologische klok aangeeft dat hij zou moeten slapen, en andersom.

Een stoornis die gekenmerkt wordt door een ontregelde biologische klok, is het vertraagde slaapfasesyndroom, ofwel delayed sleep phase syndrome (DSPS). Deze aandoening ontstaat vaak voor het eerst in de puberteit. Hierbij is het slaap-waakritme verschoven naar een later tijdstip omdat de biologische klok te laat staat afgesteld.

Bij de vertraagde slaapfase stoornis komt de melatonineproductie laat op gang.
Het tegenovergestelde van de vertraagde slaapfasestoornis is de vervroegde slaapfasestoornis. Deze wordt gekenmerkt door vroeg in de ochtend al klaarwakker zijn en ‘s avonds al vroeg in de avond erg slaperig zijn. Bij de vervroegde slaapfasestoornis komt de melatonineproductie al op het eind van de middag of vroeg in de avond op gang.

Symptomen

Mensen met een verstoring van hun slaap-waakritme hebben moeite met wakker blijven of wakker worden en kunnen niet in- of doorslapen op de gewenste tijdstippen. Hieronder staan veelvoorkomende klachten die door deze verstoring kunnen ontstaan.

 

• Moeheid.
• Concentratie- en geheugenproblemen.
• Verminderd denk- en prestatievermogen.
• Stemmingswisselingen
• Prikkelbaarheid.
• Hoofdpijn.
• Problemen op psychisch, professioneel en sociaal gebied.
• Maagdarmproblemen.
• Cardiovasculaire problemen.

Mensen met het vertraagde slaapfasesyndroom vallen te laat (gemiddeld tussen twee en zes uur ’s nachts) maar wel elke nacht omstreeks dezelfde tijd in slaap, ongeacht het tijdstip waarop zij naar bed gaan. Ook hebben ze grote moeite met wakker worden op de sociaal gewenste tijdstippen en kunnen ze hun slaapperiode niet vervroegen. Ze ervaren hun slaap als goed en hebben een normale behoefte aan slaap. Zij bevinden zich als het ware in een ‘chronische jetlag’ of in een situatie vergelijkbaar met mensen met een normale biologische klok die altijd ’s nachts moeten werken. Als zij zich aan hun eigen slaapschema kunnen houden, in veel gevallen van ongeveer 4 uur ’s nachts tot 12 uur ’s middags, slapen ze goed, worden ze uit zichzelf wakker en voelen ze zich niet slaperig tot de volgende nacht.

Diagnose

De medische voorgeschiedenis en het verhaal van de patiënt zijn redenen voor een arts om aan een slaap-waakstoornis te denken. Het kan ook erg nuttig zijn om een slaapdagboek bij te houden om meer inzicht te krijgen in de slaapproblemen. De diagnose kan worden bevestigd door middel van slaaponderzoek.

Zelfzorg

• Allereerst is het belangrijk structuur en regelmaat in uw dagen te brengen. Dit betekent elke dag op vrijwel dezelfde tijden naar bed en ook weer op dezelfde tijden opstaan, ook in de weekenden en vakanties. Doe tussendoor geen dutjes.
• Luister naar uw natuurlijke ritme van opstaan en naar bed gaan, omdat er anders problemen met slapen kunnen ontstaan. Ga dus pas naar bed als u zich slaperig voelt en blijf niet in bed liggen als u niet kunt slapen. Het is dan beter om uit bed te gaan en pas terug te gaan als u weer slaperig bent.
• Als u toch uit wilt slapen, doe dit dan niet langer dan anderhalf uur. Dat is de duur van een slaapcyclus. Een uitzondering hierop moet gemaakt worden voor uitgesproken avondmensen. Zij bouwen gedurende de week namelijk vaak een slaaptekort op omdat ze laat naar bed gaan en toch vroeg op moeten staan. Voor hen kan uitslapen in het weekeinde juist wel helpen.
• Daarnaast kan veel helder licht om u heen helpen bij het wakker worden en ontspanning en weinig licht voordat u naar bed gaat helpen om beter te slapen.
• Vermijd alcohol, cafeïne, nicotine, grote maaltijden en lichamelijk of geestelijk inspannende activiteiten voor het slapen gaan.
• Zorg daarbij voor een rustige, donkere, niet te warme, goed geventileerde slaapomgeving en een comfortabel bed.
• Gebruik de slaapkamer niet om bijvoorbeeld te werken of tv te kijken.
• Lichamelijke activiteit in de avond kan beter voorkomen worden omdat dit activerend werkt. Maar regelmatige lichaamsbeweging overdag kan juist helpen om beter te slapen. Dat geldt ook voor ontspannende bezigheden, zoals een warm bad nemen of ontspanningsoefeningen doen (minstens een uur voor het slapen gaan).
• De biologische klok past zich gemakkelijker aan vertragingen van de klok, zoals bij vliegen naar het westen, dan aan versnellingen. Dit is ook van belang bij het werken in diensten. Er zullen minder problemen ontstaan wanneer wordt gerouleerd volgens de volgorde ochtend-, middag-, avond-, nachtdiensten, dan in omgekeerde volgorde.

Behandeling

De behandeling van een stoornis in het slaap-waakritme kan onder meer worden behandeld met melatonine, lichttherapie, chronotherapie of cognitieve gedragstherapie. Overleg deze behandelingen met de huisarts of behandelend specialist.

• Bij lichttherapie wordt gebruik gemaakt van helder kunstlicht dat dezelfde samenstelling heeft als daglicht. Lichttherapie onderdrukt de aanmaak van melatonine
• Gecontroleerde chronotherapie is het in fasen vervroegen of verlaten van de bedtijd totdat het slaap-waakritme weer normaal is.
• Cognitieve gedragstherapie is gericht op het afleren van verkeerd slaapgedrag en het aanleren van goed slaapgedrag.
• Soms worden slaapmiddelen voorgeschreven. Dat heeft echter niet de voorkeur. Slaapmiddelen pakken de oorzaken van stoornissen in het slaap-waakritme niet aan. Daarbij kan het langdurig gebruik problemen opleveren als tolerantie en afhankelijkheid
• Hoe melatonine werkt en hoe dit gebruikt wordt, staat hieronder beschreven.

Melatonine gebruiken

Met melotanine kan het slaap-waakritme verschoven worden als dit wordt ingenomen op het juiste tijdstip en in de juiste dosis. Melatonine verschuift het slaap-waakritme het krachtigst naar voren als de melatonine 5 uur voordat de eigen melatonineproductie op gang komt ingenomen wordt. Dat kan geschikt zijn voor volwassenen die laat in slaap vallen, met grote moeite wakker worden en/of voor wie de melatonineproductie te laat op gang komt. Bij kinderen ligt dit tijdstip tussen 2 en 3 uur voordat de melatonineproductie op gang komt. Als melatonine ingenomen wordt 10 uur nadat de eigen melatonineproductie op gang komt, verschuift het slaap-waakritme naar een later tijdstip.

Het is niet mogelijk het tijdstip waarop de melatonineproductie op gang komt te voorspellen. Daarom dient dit tijdstip eerst gemeten te worden. Dat gebeurt via het speeksel.
Behalve het tijdstip waarop de melatonine ingenomen moet worden, is ook de dosis van wezenlijk belang. Als de dosis te laag is, werkt melatonine niet. Maar als de dosis te hoog is ook niet. In dat geval gaat melatonine stapelen in het lichaam en verdwijnt het melatonine-ritme omdat voortdurend teveel melatonine in het lichaam aanwezig is. Zowel overdag als 's nachts

In veel bijsluiters van melatoninetabletten staat dat melatonine ingenomen moet worden 1-2 uur voor het moet werken. Dit is onjuist! Als melatonine na aanvankelijk goed resultaat niet goed meer werkt, dan zijn vaak tijdstip of dosering onjuist. Het advies is eerst het tijdstip te meten waarop de eigen melatonineproductie op gang komt. Daarna kan het best pas met de melatoninebehandeling begonnen worden. Want er zijn aanwijzingen dat het 6 tot 8 weken duurt voordat iemand zijn eigen melatonine-ritme weer 'terug' heeft als hij is gestopt met een melatoninebehandeling.

Meer informatie

CBO-Richtlijn over stoornissen in het slaap-waakritme bij ouderen
www.cbo.nl/

Algemene informatie over het vertraagde slaapfasesyndroom
http://nl.wikipedia.org/wiki/Delayed_sleep_phase_syndrome

Algemene informatie over de biologische klok
http://nl.wikipedia.org/wiki/Biologische_klok
http://nl.wikipedia.org/wiki/Circadiaan_ritme