Bacteriële hersenvliesontsteking

Meningitis of hersenvliesontsteking is ontsteking van de vliezen (meningen) die de hersenen en het ruggenmerg omgeven. Zo’n ontsteking kan worden veroorzaakt door uiteenlopende micro-organismen: bacteriën, virussen, schimmels en parasieten. Van bacteriële meningitis wordt gesproken als de ontsteking door bacteriën is veroorzaakt.

Bacteriële meningitis is een ernstige en levensbedreigende infectie, waarbij snel medisch ingrijpen is vereist. De ziekte komt wereldwijd voor, meestal bij baby’s en jonge kinderen en mensen boven de 60 jaar.

De ziekteverwekkende bacteriën kunnen rechtstreeks of via de bloedbaan in de hersenen komen. Normaal gesproken houden die bacteriën zich op in de mond, de keel, de urinewegen, het spijsverteringskanaal of de huid zonder de patiënt enig kwaad te doen. Bij mensen met een verzwakt afweersysteem komen de bacteriën in de bloedbaan en verspreiden ze zich naar de hersenen, met infectie als gevolg. In bepaalde gevallen, zoals bij ernstig hoofdletsel, oorontsteking of bijholteontsteking, kunnen de bacteriën de hersenen rechtstreeks bereiken.

Bent u huisarts of praktijkmanger?

Benieuwd hoe hybride zorg uw praktijk of post kan ondersteunen? 

In de whitepaper leest u alles over de mogelijkheden van hybride zorg.

Download het whitepaper

Bacteriën die meningitis veroorzaken

Welke bacteriën precies meningitis veroorzaken, is mede afhankelijk van de leeftijd. Bij pasgeborenen wordt meningitis doorgaans veroorzaakt door groep B-streptokokken (streptokokkenmeningitis), Escherichia coli en Listeria monocytogenes. Boven de 2 maanden wordt de infectie vaker veroorzaakt door pneumokokken en meningokokken.

Dankzij inenting is het aantal gevallen van meningitis dat door Haemophilus influenzae type B (Hib) wordt veroorzaakt, de laatste jaren afgenomen. Andere bacteriën die meningitis veroorzaken, zijn onder meer Staphylococcus aureus en gramnegatieve bacteriën.

Verspreiding

Binnen een beperkte ruimte kunnen de ziekteverwekkende bacteriën van mens op mens worden overgedragen door de druppeltjes vocht die in de lucht terechtkomen als iemand praat, niest of hoest. Besmetting kan ook plaatsvinden via het met een patiënt delen van eten, drinken of bijvoorbeeld handdoeken. Er zijn ook bacteriën, zoals Listeria monocytogenes, die zich verspreiden via besmet voedsel en drank.

Niet iedereen die met de betreffende ziektekiemen wordt besmet, krijgt ook daadwerkelijk meningitis. De ziekte kan bovendien zonder of met slechts lichte symptomen gepaard gaan. Wel kunnen geïnfecteerde mensen de ziekte op anderen overbrengen zonder zelf ziek te zijn.

Bacteriën die meningitis veroorzaken, verspreiden zich vooral op plaatsen waar veel mensen in nauw contact met elkaar leven, zoals jeugdherbergen, crèches en kazernes. Mensen van wie het afweersysteem nog niet of niet meer optimaal functioneert, lopen een verhoogd risico op een infectie met een bacterie die meningitis teweegbrengt. Zoals baby’s, heel jonge kinderen, ouderen en mensen van wie het immuunsysteem is aangetast door een ziekte, bijvoorbeeld aids. Ook zwaar hoofdletsel, ernstige oorontsteking, voorhoofdsholteontsteking en longontsteking zijn risicofactoren.

Symptomen bacteriële meningitis

De symptomen van bacteriële meningitis kunnen snel verergeren (binnen een paar uur) of in de loop van een paar dagen gestaag ernstiger worden. De meest voorkomende symptomen zijn koorts, hoofdpijn en een stijve nek. Daarnaast kan er sprake zijn van misselijkheid, braken, overgevoeligheid voor licht, prikkelbaarheid, verminderd bewustzijn en verwarring. In sommige gevallen treedt huiduitslag op.

Bij baby’s en kleine kinderen is het moeilijk de voor meningitis typerende symptomen te herkennen. Patiëntjes kunnen prikkelbaar of ongewoon slaperig zijn en slecht eten. Soms huilen ze schril. Daarnaast kunnen de zachte plekken in het schedeldak (de fontanellen) uitpuilen.

Ongeacht de leeftijd kunnen bovendien stuipen voorkomen bij hoge koorts.

Diagnose

Bij symptomen die op bacteriële meningitis wijzen, moet direct medische hulp worden ingeroepen. Een snelle diagnose en onmiddellijke behandeling zijn nodig om levensbedreigende complicaties te voorkomen. Bij het stellen van de diagnose zijn kennis van de medische voorgeschiedenis en een lichamelijk onderzoek van nut.

Andere onderzoeken helpen te bepalen welke bacterie de ziekte veroorzaakt. Zoals onderzoek van de ruggenmergvloeistof, waarvoor een naald in de onderrug wordt ingebracht (lumbaalpunctie). Computertomografie (CT-scan) of magnetische kernspinresonantie (MRI-scan) van de hersenen zijn soms nodig om de plaats en de omvang van de infectie te bepalen.

Behandeling bacteriële meningitis

Bij bacteriële meningitis is er sprake van een noodtoestand. Antibiotica worden toegediend zodra de arts de aard van de ziekte vermoedt, nog voordat de diagnose door laboratoriumuitslagen is bevestigd. Vóór het toedienen van de antibiotica moeten echter wel bloedkweken worden afgenomen. Anders kan in het laboratorium nooit bekeken worden welke bacterie de infectie veroorzaakt. Behandeling wordt dan lastiger. Indien nodig kan het type antibioticum namelijk worden gewijzigd als de uitslagen van de bloedkweken beschikbaar zijn.

Er zijn verschillende soorten antibiotica die kunnen worden voorgeschreven. De keuze wordt gemaakt op grond van de soort bacterie die verantwoordelijk is voor de infectie. Corticosteroïden als dexamethason kunnen ook worden gegeven om symptomen van een meningitis te bestrijden.

Complicaties

Als er niet snel medisch wordt ingegrepen, kan bacteriële meningitis tot coma en de dood leiden. Het sterftecijfer ten gevolge van deze infectieziekte varieert tussen drie en twintig procent. Na herstel kunnen patiënten last blijven houden van verlammingen, aantasting van de verstandelijke vermogens, stuipen en verlies van het gehoor of gezichtsvermogen. Daarom is het van het grootste belang al het mogelijke te doen om infectie te voorkomen.

Preventie

Een eenvoudige maatregel als handenwassen, vooral vóór het eten en na gebruik van het toilet, kan het risico op verspreiding van de infectie beperken. Nauw contact met een patiënt moet worden vermeden, net als het gezamenlijk gebruik van handdoeken of andere voorwerpen.

Artsen kunnen antibiotica toedienen aan mensen die in de onmiddellijke nabijheid van een patiënt zijn geweest. Tegen bepaalde bacteriën die meningitis veroorzaken, bestaat een vaccin, zoals het pneumokokkenvacin tegen pneumokokken, het Hib-vaccin tegen Haemophilus influenzae en het meningokokkenvaccin tegen meningokokken.

In Nederland krijgen in principe alle kinderen een pneumokokkenvaccin, Hib-vaccin en meningokokkenvaccin. Kinderen die dit niet krijgen (zoals vanuit bepaalde geloofsovertuiging), hebben dus een hoger risico op meningitis.

Vaccinatie met het meningokokkenvaccin is ook aan te bevelen als iemand naar een gebied gaat waar een epidemie van meningokokkenmeningitis is uitgebroken.

Meer informatie

Informatie van de Nederlandse Meningitis Stichting over bacteriële meningitis
www.meningitis-stichting.nl/ziektebeelden

Informatie van de Hersenstichting Nederland over meningitis
www.hersenstichting.nl/hersenvliesontsteking

Informatie over bacteriële meningitis bij kinderen
www.kinderneurologie.eu/hersenvliesontsteking

Informatie van het RIVM
www.rivm.nl/LCI_richtlijn_Meningokokken_meningitis_en_sepsis
www.rivm.nl/LCI_richtlijn_Pneumokokkose_invasieve_pneumokokkenziekte
www.rivm.nl/LCI_richtlijn_Haemophilus_influenzae_type_b_Hib_infectie